Hé mở tư liệu địa danh của Lệ Sơn Thượng Xã và Lệ Sơn Hạ Trang

Sau khi anh Lê Trọng Đại có bài “Một số kết quả nghiên cứu về tên làng và kết cấu làng Lệ Sơn xưa cùng những điều cần tiếp tục giải mã” . Nhiều độc giả đã gọi điện, gửi thư thắc mắc tới Ban biên tập về ranh giới của “Lệ sơn thượng” và "Lệ sơn hạ" cũng như tham gia nhiều bình luận trái chiều với quan điểm của tác giả. Hôm nay trang tin giới thiệu bài khảo cứu từ tư liệu có niên đại sớm hơn nhằm làm sáng tỏ phân khúc địa giới làng Lệ Sơn của tác giả Lê Hồng Vệ.
Bài viết liên quan đã đăng:
1. Một số kết quả nghiên cứu về tên làng và kết cấu làng Lệ Sơn xưa cùng những điều cần tiếp tục giải mã



Hé mở tư liệu địa danh của Xã Lệ Sơn Thượng và Trang Lệ Sơn Hạ

Sau khi tiếp cận Đồng Khánh địa dư chí (1886- 1887). Chúng tôi được hé mở và biết thêm tên gọi, địa điểm ghi địa danh để công bố cho bà con thêm thông tin bàn luận.

Danh từ Địa lý đã có rất sớm trong Chu dịch: “Ngưỡng dĩ quan vu thiên văn, phủ dĩ sát vu địa lý” Nghĩa là: “ Ngước lên xem thiên văn, cúi xuống xét địa lý”. Bởi vậy để có tên gọi thống nhất và dễ bề quản lý. Vì vậy Trải qua các Triều đã đặc biệt quan tâm đến địa lý, đến đời Hồng Đức thứ 21 (1490) Vua lệnh cho Chánh sứ các thừa tuyên điều tra tại chổ trong địa hạt, phàm các chổ có núi sông, sự tích xưa nay để vẽ thành bản đồ có ghi chú rõ ràng, gửi lên bộ Hộ để có căn cứ làm địa đồ. Tức là sự ra đời sau này của tập Thiên hạ bản đồ, đây là bộ bản đồ được làm rất khoa học, tỷ mỹ, phải nói là quan trọng nhất từ thời Lê của nước ta.
 
Đồng Khánh địa dư chí  toàn tập ( 1886-1887)
 
Dưới triều Mạc và Lê Trung Hưng, tập bản đồ này là một trong hai bộ sách được quy định ở công đường từ cấp huyện trở lên bắt buộc phải có. Tra cứu theo Đồng Khánh địa dư chí, có trước lúc Đời Duy Tân đã phong sắc cho Thành hoàng làng có tên làng. Trang 1375 có ghi rằng Lệ Sơn Hạ Trang và Lệ Sơn Thượng Xã, thuộc Thuận Lễ tổng, Minh Chính huyện, Quảng Bình tỉnh. Theo như quản lý hành chính lúc này. Thì rõ ràng Lệ Sơn Thượng Xã là địa bàn đông dân cư, có Lý trưởng, chánh tổng quản lý theo sự phân cấp quản lý sở tại. Trang Lệ sơn Hạ  庄 荔 山 下 như chữ Hán ghi có bộ nghiễm 广 và bộ thổ 土, nghĩa là một vùng đất rộng có xóm làng và là khu mới sau khi được tách từ một làng cả.
Trang, phường, là danh từ chỉ tên gọi xóm, làng, cũng có thể sau này do dân sinh phát triển, nên được cử Lý trưởng đặc trách, Việc chia tách có chính quyền, nghĩa là có tên quản lý địa danh. Tác giả chưa tìm được tài liệu nào có nói về việc này, nên tạm hiểu việc đông dân cư, có quỹ đất tách ba bốn trang, phường , nhưng sinh hoạt một chính quyền, thì chưa nên gọi là địa danh này hay địa danh khác, dần sau đó, Lệ Sơn Hạ Trang không gọi là như cũ nữa mà gọi là Trang Hạ, hay Hạ Trang.Dù là tên gọi thế nào, địa danh này vẫn nằm trong chỉnh thể thống nhất làng Lệ Sơn
.
Vì vậy, khi có tên trang, nghĩa là xóm, ấp mới, được kê ghi trong danh địa, có thể hiểu ngay rằng:  Xã Lệ Sơn Thượng và Lệ Sơn Hạ Trang sẽ không cùng nhau có tên khi mới lập làng. Mà theo như Đồng Khánh địa dư chí có  tên gọi cụ thể là Xã ,Trang, và sau đổi thành thôn,  thì có thể hiểu Lệ Sơn Hạ Trang sau này tách (?..) từ làng cả Lệ Sơn Thượng xã, việc tách nhập trong thời phong kiến không ít, nên địa phương cũng không ngoại lệ. Chưa có tài liệu nào nói rõ việc tách nhập, vì vậy ngầm hiểu: Lệ Sơn Hạ Trang được tách khoảng trên dưới 130 năm ( theo như tài liệu hiện tại) mà thôi.

 

Trang 1375 tập 2, có ghi tên Lệ Sơn Hạ Trang và  Lệ Sơn Thượng  Xã thuộc tổng Thuận Lễ, huyện Minh Chính tỉnh Quảng Bình


Cận chữ Lệ Sơn Hạ Trang và Lệ Sơn Thượng Xã
 
Còn Địa giới của hai tên gọi nói trên, theo Minh Chính huyện đồ trang 288 tập 3 của Đồng Khánh địa dư chí, thì không có trên dưới của hai địa danh, phân khúc từ Cồn Vang hay Xuân Tổng, mà là ngoài và trong. Và cũng lúc này, trong khoảng hai năm khi thực hiện địa dư chí. Lệ Sơn Hạ Trang đã đổi thành Lệ Sơn Hạ Thôn, đã được ghi trong bản đồ. Theo nhận định cá nhân, có thể hiểu, Thượng - Hạ ở đây không phải là địa danh trên dưới, mà có thể trên dưới theo "quản lý nhà nước"
 

Minh Chính huyện đồ Trang 288 tập 3 (Bản đồ huyện Minh Chính tỉnh Quảng Bình)
 
Địa điểm ghi tên Hai địa danh Lệ Sơn Thượng Xã và Lệ Sơn Hạ Thôn

Theo Minh Chính huyện đồ thì có cơ sở để nói rằng: Ngoài là Xã Lệ Sơn Thượng, còn trong là Lệ Sơn Hạ thôn, đây là thông tin quan trọng, bởi xác định địa danh trong bản đồ xưa, phần lớn có giá trị mấu chốt về pháp lý, để cơ quan quản lý hành chính địa phương dễ kiểm soát, đồng nghĩa với tinh thần.. đó, là từ đường tàu hất ra, có thể được gọi là Xã Lệ Sơn Thượng, còn Trang Lệ Sơn Hạ là từ Hạ Trang bây giờ hất lên, Hung tắt,  Hung cày, Hung tròn, Hung Doong, Hung mít, nghĩa là ở mạn sau của làng cả Lệ sơn

Tác giả rất mong sự tham luận của các bậc tiền bối và độc giả, để có cơ sở thống nhất tên gọi địa danh xưa, của một làng vốn nổi tiếng lâu nay .

 

Tác giả bài viết: Lê Hồng Vệ