Câu đố - Một di sản văn hóa dân gian độc đáo của làng Lệ Sơn (Phần 1/4)

Làng Lệ Sơn ngày xưa có nhiều sinh hoạt cộng đồng như: Lợp nhà tập thể, đi nơm cá tập thể, đi săn tập thể, bửa cau tập thể…Chính những sinh hoạt tập thể đó đã nãy sinh một nền văn nghệ dân gian rất phong phú, độc đáo. Đó là những câu hò đối đáp giàu chất nhân văn và trí thông minh của dân làng. Trang báo trân trọng giới thiệu bài viết của tác giả Lê Ngọc Mân, do chủ biên địa chí Làng Lệ Sơn Lê Ngọc Đại chỉnh lý.
Trong văn học dân gian, không đâu nhiều trí tưởng tượng như câu đố, bởi trong câu đố có tính trí tuệ, mẹo mực, cân não và pha chất hài hước của cả người đố và người giải câu đố. Câu đố dân gian xuất hiện trong lao động và góp phần làm đẹp ngôn ngữ, đời sống văn hóa tinh thần. Lệ Sơn với cảnh vật thiên nhiên hữu tình, sức lao động sáng tạo cần cù của nhiều thế hệ đã để lại nhiều câu đố, đọng lại trong trí nhớ của nhân dân lao động không thành văn.

Đối với câu đố dân gian Lệ Sơn, cách xây dựng hình ảnh rất tương đồng, trí tưởng tượng rất phong phú, diễn đạt theo nhiều thể cách thơ, tục ngữ, nhiều vần điệu, vận dùng linh hoạt nhiều thể thức là đặc điểm của câu đố, bật nổi lên là trí thông minh, sáng tạo, hài hước của người dân một làng quê văn hiến.

 
1. Một bình một tấc
Một tay lại què
Ai nói chẳng nghe
Khom lưng mà kéo
Dù khôn dù khéo
Khi có mới xinh
Ngẫm lại sự tình
Đái nằm trên trốôc (đầu)
(Cái ống mực)


2. Sinh ra cái kiếp cơ hàn
Đồng chua nước mặn đẻ đàn con trai
Bể cực có khi thái lai
Phong ba bão táp các trai ứng hành
(Cặc bần)


3. Kim, mộc, thủy, hoả, thổ
Một chỗ chín mười hang
Gốc bên bắc thổi sang
 Bóng sinh đều đứng dậy
(Thổi sáo)


4. Nhất gia nhất trụ
Nhất quốc hữu sư
Ngày thì đồng cư
Đêm thì đồng thực
Ngày bay ngang dọc
Đêm thổi quyển hầm
Hà hải sơn lâm
Quy mô nhất thống
(Bọng ong)


5. Hình thì một tấc
Đuôi dài thước năm
Khi đi thì nằm
Đứng thì dựng đứng
(Cái kim, sợi chỉ)


6. Cây đùng đình lá cũng đùng đình
Một bầy rặt rặt đóng đinh cửa nhà
(Cây cau)


7. Một tấm mành mành
Một con ranh thị tộc
Một con mộc thuỷ tinh
Một người đứng rình
Con mắt lấp ló
Kéo lên thì có, bỏ xuống thì không
(Kéo rớ)


8. Sừng sửng mà đứng giữa trời
Trương vi, trương vảy nuốt người thế gian
(Cái nhà)


9. Có con mà chẳng có cha
Bòi đội đầu bà, ngẩn cổ lên trên
(Cột nhà con)
 
10. Trên nhúc nhích, dưới thích lắm
Trên thích lắm, dưới đau lắm
(Câu cá)
 
11. Mười tay tập trận
Bò xuống bò lên
Xích lên tý, xích xuống tý
Sướng ơi là sướng
(Gải lưng)
 
12. Da cóc mà bọc hộp vàng
Mở ra thơm phức, cả làng muốn ăn
(Mít chín)
 
13. Lưng eo thắp đáy bà lao
Đâm vô tận khấc đàn bà mới ưng
(Đôi trằm)
 
14. Eo lưng thắt đáy bà hoa
Phải một trận gió bạt ra mất hồn
(Đèn Hoa Kỳ)

15. Eo lưng thắt đáy bồng bồng
Đem ra mà dận giữa sông giang hồ
(Môi má)
 
16. Mạ đi trước đánh bồng đánh bạc
Con đi sau vừa hát vừa kêu
(mạ gà con)

 
17.  Thông mà thông dốt
Dốt mà dốt đặc
Đặc mà đặc tổng phổng
Tổng phổng mà tổng phổng vuông
Vuông mà vuông tròn
Tròn mà tròn chẹp bẹp
(Chữ tiền đồng)

Còn tiếp ...

 

Tác giả bài viết: Sưu tầm và biên soạn: Lê Ngọc Mân - Chỉnh lý và giới thiệu: Lê Trọng Đại