Chạp Họ - Một phong tục đẹp trong đời sống văn hóa ở làng Lệ Sơn

Hàng năm, cứ vào tháng Chạp, là các dòng họ ở làng Lệ Sơn lại chuẩn bị tiến hành tổ chức ngày “Chạp họ”.
Tùy theo mỗi tộc họ, Chạp Họ được định vào những ngày khác nhau, nhưng thường trong tháng Chạp, cận kề Tết Nguyên đán. Đến ngày đó con cháu trong họ tộc ở tại quê nhà hay đi làm ăn xa cũng đều nhớ về làng tham gia “Chạp họ”, để cùng nhau đi thăm viếng và sửa sang lại mồ mả, làm lễ cúng giỗ tổ tiên, ông bà của dòng họ. Ngày “Chạp họ” cũng được coi là ngày giỗ họ để bà con họ tộc gặp gỡ nhau, có dịp tâm sự, ôn lại truyền thống của gia đình, của họ tộc, để truyền đời cho lớp con cháu gắn bó, nối tiếp nhau gìn giữ gia phong.
 
Mỗi dòng họ đều có nhà thờ họ riêng, to nhở thế nào thì tùy theo tiềm lực của con cháu. Dòng họ nào có người đỗ đạt cao, có chức tước thì xây bề thế hơn; “Chạp họ” xưa, phần lớn các dòng họ chỉ qui định nam giới hay còn gọi là “suất đinh” được đóng góp và tham gia ăn cỗ họ, còn phụ nữ thì không.
 
Quang cảnh xóm làng trong ngày “Chạp họ” thật rộn rã, đầm ấm. Đây quả thực là ngày vui cả làng. Ngay từ sáng sớm, tất cả các “suất đinh” (gồm đàn ông, con trai) tề tựu tại từ đường (nhà thờ họ) rồi cùng nhau kéo đi viếng mộ. Mọi người kẻ cầm cuốc, người mang dao, rựa để dẫy cỏ, chặt cây mọc trên mộ; kẻ thì mang nhang đèn đến thắp mời tổ tiên về ăn Tết với con cháu. Các cụ cao niên trong họ thường đội khăn đóng, áo dài the, vừa đi vừa chỉ dẫn con cháu biết từng vị trí các ngôi mộ trong họ. Khi đến trước mỗi ngôi mộ, sau khi thắp hương khấn vái, các cụ đều kể rành rọt từng ngôi mộ thuộc phái nào, cánh nào, chi nào. Không khí thật trang nghiêm và thiêng liêng, mọi người đứng trầm mặt để nghe và ôn lại gốc gác, tổ tông của mình…
 

Ảnh minh họa, ngày chạp Họ

Tảo mộ xong, con cháu về tập trung tại từ đường. Ông trưởng họ hay là cụ cao niên nhất trong họ đứng ra tuyên bố lý do và chương trình buổi lễ trước con cháu, sau đó trịnh trọng đặt mâm cỗ cúng lên bàn thờ và rót rượu, thắp hương khấn mời tổ tiên về chứng giám; tiếp đến, tuần tự theo thứ bậc trong họ thắp nén nhang, chắp tay khấn vái trong không khí trang nghiêm.
 
Sau lễ cúng, việc họp họ được tiến hành. Trước hết là ông trưởng họ thông báo rành mạch về việc làm của họ trong năm qua, rút kinh nghiệm những việc họ đã làm được và chưa làm được. Từ việc đóng góp xây dựng sửa chữa mồ mả, nhà thờ họ cho đến các việc liên quan với tộc họ và những sự kiện trong năm như thăng quan tiến chức, con cháu học hành, đỗ đạt, chi nào sinh thêm con, thêm cháu hoặc lập gia đình và thậm chí cả trường hợp đau ốm, chết chóc… Tiếp đến là nêu lên những dự định sẽ thực hiện trong năm mới. Tiếp nữa là kêu gọi sự tự nguyện đóng góp tiền bạc cho quỹ họ, ai góp bao nhiêu là tùy tâm, tùy sức. Sau khi thống kê về tài chính, thiếu đủ bao nhiêu thì được phân bổ về các chi, các cánh có trách nhiệm đóng góp tiếp.

Sau khi cúng, con cháu lại tập trung tiếp tục nấu cỗ vui vẻ. Vào khoảng giữa trưa, bữa cỗ được dọn ra, mọi người quây quần bên mâm cỗ. Cứ theo thứ bậc, vai vế, các cụ đầu cánh, trưởng chi, trưởng họ ngồi theo mâm trên, kế đến các con cháu lần lượt tiếp tục ngồi mâm dưới. Tất cả diễn ra vui vẻ ấm cúng như không khí trong một đại gia đình gồm nhiều thế hệ.
 
Ngày nay, nét đổi thay trong ngày “Chạp họ” hoặc giỗ họ không còn phân biệt nam, nữ như xưa mà tất cả mọi người trong họ đều đóng góp và ăn uống sum vầy. Ngày giỗ họ bây giờ không chỉ có quây quần bên mâm cỗ mà nhiều nơi còn tổ chức sinh hoạt văn nghệ, đây là nét mới thu hút thanh thiếu niên trong tộc họ tham gia đã góp phần làm cho sinh hoạt tinh thần thêm vui vẻ và hao hứng.
 
Từ năm 1996, khi Hội khuyến học Việt Nam ra đời, phong trào khuyến học, khuyến tài nhanh chóng phát triển sâu rộng trong cả nước, và phong trào đăng kí phấn đấu trở thành gia đình hiếu học, dòng họ khuyến học được đông đảo các gia đình và dòng họ hưởng ứng thì việc khuyến học, khuyến tài đã trở thành nét nổi bật chương trình ngày Chạp họ hay giỗ họ.
 
Tục lệ “Chạp họ” hay giỗ họ được bảo tồn và phát huy đã trở thành một nét đẹp trong những tục lệ ăn Tết Nguyên đán của bà con làng ta, vốn thấm nhuần đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”. Nhờ có những lần họp họ mà anh trên, em dưới mới có dịp nhận ra nhau, quan hệ họ hàng, dòng tộc ngày thêm gắn bó. Khoảng vài chục năm trở lại đây “Chạp họ” đầu xuân đã được nhiều dòng họ phục hồi nhưng mang phong cách mới. Rõ ràng, ngày “Chạp họ” không chỉ mang ý nghĩa xây dựng tinh thần đoàn kết keo sơn trong tộc họ mà còn mang nét đẹp mới có ý nghĩa xã hội, đó là xây dựng gia đình hiếu học, dòng họ khuyến học, góp phần nâng cao dân trí, đóng góp nhân tài cho đất nước.

Tác giả bài viết: Minh Đạt